جنگ آب در هزاره سوم

هیدروپلیتیک ترکیبی متوازن از دو واژه آب و سیاست است و تاثیر و نقش آفرینی منابع آب بر روابط سیاسی کشورها را مورد مطالعه قرار می دهد. افزایش تقاضا برای مصرف آب و مدیریت ضعیف منابع آب موجبات تنش بر سر استفاده از منابع آب هم در درون کشورها و هم در روابط بین کشورها را فراهم کرده است. این موضوع در مورد رودخانه های بین المللی کاملا مشهود است. 

نقش آفرینی منابع آب بر روابط سیاسی کشورها 

هیدروپلیتیک ترکیبی متوازن از دو واژه آب و سیاست است و تاثیر و نقش آفرینی منابع آب بر روابط سیاسی کشورها را مورد مطالعه قرار می دهد. افزایش تقاضا برای مصرف آب و مدیریت ضعیف منابع آب موجبات تنش بر سر استفاده از منابع آب هم در درون کشورها و هم در روابط بین کشورها را فراهم کرده است. این موضوع در مورد رودخانه های بین المللی کاملا مشهود است. در این مجال سعی بر آن شده است که ضمن بررسی وضعیت منابع آب در جهان به کنش میان منابع آبی و سیاست های اتخاذ شده در مناسبت های سیاسی اشاره ای اجمالی صورت گیرد. 

● وضعیت منابع آب در جهان

آب مایه حیات و تداوم زندگی موجودات زنده، وابسته به آن است. همچنین آب عامل اساسی در پیدایش اجتماعات و تمدن های بشری است. امروزه حجم کل آب کره زمین که منبع زندگی تمام موجودات به شمار می رود از زمان تشکیل تاکنون، تقریبا ثابت و غیرقابل تغییر مانده است. این منابع آب حدود ۵/۴ میلیارد سال پیش به وجود آمده است. مقدار کل آب موجود در کره زمین ۱۶۵۰ میلیون کیلومترمکعب است، که تقریبا ۹۷ درصد از آن برای مصارف انسانی غیرقابل استفاده اند و تنها سه درصد منابع آب شیرین وجود دارد که در مجموع ۷۸درصد از منابع آب شیرین هم به طور مستقیم در دسترس نیستند به این دلیل که یا در یخچال ها و سفره های آب زیرزمینی قرار دارند، یا اینکه آلوده شده اند. به عبارت دیگر ۳/۲درصد آب های شیرین در توده های یخ و کلاهک های یخی قطب و سفره های آب زیرزمینی محصور شده اند. در یک قرن گذشته با افزایش جمعیت و بالا رفتن استاندارد زندگی، رشد اقتصادی و پیشرفت های صنعتی و توسعه کشاورزی، مصرف آب افزایش یافته و این امر منجر به کاهش سرانه آب شده است. در حال حاضر مصرف آب سه برابر شده که از این مقدار ۲۳۰ درصد ناشی از رشد جمعیت و بقیه نتیجه افزایش سرانه مصرف آب بوده است. در طول قرن گذشته بهره برداری از منابع آب جهان هفت برابر و مصارف صنعتی ۳۰ برابر شده است و تقاضا بر آب هر سال ۳/۲درصد افزایش می یابد. اجلاس جهانی توسعه پایدار در ژوهانسبورگ، معضل آب را به عنوان یکی از چالش های فرامرزی جهان مطرح کرده بود. دسترسی به آب آشامیدنی سالم برای امنیت انسانی و توسعه پایدار ضروری است و هنوز ۲/۱میلیارد نفر به آب آشامیدنی سالم دسترسی ندارند و ۴/۲میلیارد نفر از خدمات تصفیه آب محرومند و اگر در این زمینه تلاشی فوری صورت نگیرد، در سال ۲۰۲۵، چهارمیلیارد نفر دسترسی کافی به آب قابل شرب نخواهند داشت. همچنین دومیلیارد و ۵۰۰میلیون نفر دیگر نیز در نقاطی زندگی خواهند کرد که یافتن آب شیرین برای برطرف کردن نیازهای روزمره آنها دشوار خواهد بود.از طرفی آلودگی منابع آب به وسیله پساب های کشاورزی، صنعتی و شهری تهدیدی بر منابع آب موجود است که سبب پیدایش بیماری ها، آشفتگی و برهم زدن تعادل اکوسیستم و بی نظمی اجتماعی خواهد شد. بیماری های ناشی از آلودگی منابع آب هرساله باعث مرگ میلیون ها انسان در سراسر جهان می شود. بنابراین آلودگی منابع آب یک نگرانی عمده ای است که در صورت عدم توجه به آن می تواند کیفیت زندگی انسان و حتی بقای نسل آتی را به خطر اندازد. اگرچه برای کره زمین به عنوان یک کل کمبود آب وجود ندارد، اما آمارهای جهانی بیانگر کاهش تدریجی سرانه آب جهان (قابل استفاده برای مصارف انسانی) است. امروز، آب به شکل آشکاری وارد عرصه سیاست بین المللی شده و تلاش های بین المللی در جهتی سازماندهی شده که آب به عنوان یکی از مهم ترین موضوعات و چالش های بشر به مجمع عمومی سازمان ملل کشانده شده و به شدت سیاسی شود. به عبارتی هرگاه آب نقش مهم و موثری در مسائل سیاسی کشورها ایفا کند و نوعی هنجارشکنی در مسائل سیاسی برون مرزی کشورها ایجاد نماید، آب ساختار سیاسی موثری دارد. افزایش تقاضا برای آب در قرن بیست ویکم فشار بیشتری روی منابع آب وارد می کند و سیاستمداران و دولت ها مجبور می شوند مسائل مربوط به آب را در راس برنامه های خود قرار دهند.

اگرچه آب یک منبع قابل تجدید است، اما کاهش دوره های خشکسالی به خاطر افزایش میزان تبخیر آب، کاهش کمی و کیفی منابع آب از یک سو و سیاسی کردن استفاده از منابع آب، افزایش تقاضا برای مصرف آب در بخش های صنعت و به ویژه کشاورزی برای تولید غلات و مدیریت ضعیف منابع آب از سوی دیگر، در آینده بحران آب را تشدید خواهد کرد. در کنفرانس «آب و محیط زیست، وضعیت توسعه در آستانه قرن بیست ویکم» در ژانویه ۱۹۹۲ در دوپلین چنین اظهار شد: «کمیابی و استفاده غیرمعقول از منابع آب شیرین مشکلات جدی و قابل ملاحظه ای را برای توسعه پایدار و حفاظت محیط زیست ایجاد کرده است. این موضوع بهداشت انسان ها، امنیت غذایی، توسعه صنعتی و سیستم های اکولوژیکی را در معرض خطر قرار داده است. مگر اینکه از منابع آب و خاک در طول دهه حاضر (دهه ۱۹۹۰م) و دهه های آینده به طور موثر بهره برداری شود.

● رابطه منابع آب و مسائل سیاسی

به طور کلی رابطه میان منابع آب و مسائل سیاسی را می توان در سطوح زیر بررسی کرد:

الف) رابطه آب و سیاست در سطح محلی

تحلیل سیاسی در این سطح، روابط محلی- اجتماعی حاصل از شکل قدرت را مورد توجه قرار می دهد. مسئله اصلی در این قسمت تاثیر منابع آب و سیاست های مربوط به آن بر روابط اجتماعی و اختلافات و تنش های محلی است که ممکن است بر اثر آن، در یک منطقه از کشور یا ناحیه جغرافیایی رخ دهد. در بسیاری از کشورها ضعف مدیریت منابع آب رقابت شدیدی میان گروه های داخلی جامعه که هر کدام دارای منافع و علایق خاص هستند را برانگیخته است.

ب) رابطه آب و سیاست در سطح ملی

میان سطوح مختلف رابطه آب و سیاست، حکومت و دستگاه های دولتی در تنظیم و اجرای سیاست ها و خط مشی های مربوط به منابع آب در داخل کشورها نقش اصلی را برعهده دارند. هر کشور به طور کلی دارای سیاست های مربوط به منابع آب در بخش های مختلف (آشامیدنی، کشاورزی و صنعت) است و برای ایجاد تاسیساتی جهت ذخیره سازی، آب رسانی، تصفیه آب، جلوگیری از وقوع سیل و کنترل سیلاب ها، همچنین حفاظت از آنها برنامه ریزی و سرمایه گذاری می کند و موسساتی برای مدیریت منابع آب و تاسیسات مربوط به آن ایجاد می نماید. در مرحله تنظیم سیاست ها، سیاستمداران از طریق پارلمان یا دیگر چارچوب های سیاسی تلاش می کنند تصمیماتی روی اولویت های سیاسی و برنامه ها اتخاذ نمایند و بعد از طی مراحل اداری این تصمیمات را به اجرا درآوردند.

ج) رابطه آب و سیاست در سطح منطقه ای

رابطه آب و سیاست در سطح منطقه ای، سیاست های بین کشورها درباره تخصیص، توزیع، کنترل و کیفیت منابع آب است که می تواند موجب تنش یا همگرایی بین آنها شود. برخی رابطه آب و سیاست در سطح منطقه ای را میان ارتباط بین منابع آب و سیاست خارجی می دانند که چگونگی عملکرد سیاست خارجی یک کشور برای تامین منابع آب را تبیین می کند. برای مطالعه رابطه آب و سیاست در سطح منطقه ای، منابع آبی ممتد در دو سوی مرز مورد بحث قرار می گیرد و عمده ترین اختلافات ناشی از منابع آبی مرزی درباره بهره برداری از منابع آب و مدیریت حوضه رودخانه ها پیش می آید. اما نکته قابل تامل این است که استفاده از منابع آب مشترک به یک رویکرد واحد برای مدیریت منابع آب نیاز دارد. عمده ترین بحثی که در این سطح مطرح است، این است که آیا کشورها برای تقسیم آب رودخانه ها و استفاده از منابع آب مشترک جهت دستیابی به توسعه با یکدیگر به توافق می رسند، یا توافقی بین آنها حاصل نمی گردد و تاکید بر این نکته است که چگونه می توان از درگیری اجتناب کرد و در جهت همکاری با یکدیگر به توافق دست یافت و غالبا بحث، بیشتر مربوط به ابعاد حقیقی و استراتژیک مذاکره و میانجیگری است.

د) رابطه آب و سیاست در سطح جهانی

در سال های پایانی قرن بیستم آب به عنوان موضوعی مهم در کانون بحث ها و مذاکرات بین المللی قرار گرفت و تقریبا هیچ نشست بین المللی که در آن، آینده جهان در هزاره سوم میلادی مطرح باشد را نمی توان سراغ گرفت که در آن آب و مدیریت آن به صورت یکی از اصلی ترین عوامل و عناصر در دستور کار قرار نگرفته باشد. در سال ۱۹۹۲ در نشست ریو، آب به عنوان یکی از موضوعات مهم مورد توجه قرار گرفت و در مفاد پایانی این کنفرانس به طور آشکار به حفاظت و برنامه ریزی برای استفاده بهینه و پایدار منابع آب جهت تامین نیازهای شرب و غیرشرب اشاره می نماید. همچنین کنفرانس هایی با عناوین: «آب و محیط زیست، وضعیت توسعه در آستانه قرن بیست ویکم» در سال ۱۹۹۲م در دوبلین، «نقش آب در همگرایی و توسعه کشورهای خاورمیانه» در تابستان ۱۹۹۴ م در آنکارا برگزار شد. سیاست های کروی آب شامل بحث ها و سیاستگذاری های بین المللی منابع آب در کنفرانس هایی است که درباره محیط زیست و منابع طبیعی در سطح جهانی انجام می گیرد که به دنبال تنظیم و تدوین حقوق و قوانین بین الملل جهت استفاده از منابع آبی مشترک میان کشورها همچنین ایجاد همگرایی بین کشورها، برای بهره برداری از منابع آبی مشترک و جلوگیری از بروز کشمکش و نزاع بر سر منابع آب است.

با ملاحظه سطوح فوق مشخص می شود که رابطه آب و سیاست در سطوح کروی و ملی در پی سیاستگذاری روی منابع آب برای ایجاد همگرایی در سطوح فوق است که این سیاستگذاری ها بیشتر جنبه توصیه ای در سطح کروی و اجرایی در سطح ملی دارند. رابطه آب و سیاست در سطوح منطقه ای و محلی نیز به دنبال ایجاد همگرایی در سطح منطقه ای و محلی است. اما در این دو سطح کشمکش و درگیری بر سر منابع آب وجود دارد که برآیند آن سیاست های ملی و جهانی را تحت تاثیر قرار می دهد. بنابراین، هیدروپلیتیک ترکیبی متوازن از دو واژه آب و سیاست است و تاثیر منابع آب بر سیاست و تصمیم گیری های سیاسی در سطوح محلی، ملی، منطقه ای و کروی که می تواند موجب تنش یا همگرایی در این سطوح شود را مورد مطالعه قرار می دهد.