قنات، سازه باستانی ایرانیان

کانال زیرزمینی حفر شده توسط انسان که جهت جمع‌آوری آب شیرین و انتقال آن به سطح زمین برای مصارف کشاورزی، انسانی و دامی ایجاد شده است را در ایران و آسیای میانه قنات و کاریز و در کشورهای عربی فقره می‌گویند. کاریز کلمه‌ای پارسی و قنات کلمه‌ی پارسی معرب‌شده است. در ایران خاوری و افغانستان و آسیای میانه واژه‌ی کاریز بیش‌تر کاربرد دارد و در ایران باختری واژه‌ی قنات. قنات خود عربی‌شده‌ی کنات فارسی است که از ریشه‌ی فعل کندن گرفته شده است.
 

قنات را در لغت، عده‌ای به معنای نیزه معنی کرده‌اند که جمع آن، قنوات، قنیات و قنی است، که بعدها، به معنای کانال و مجرای آن و معادل کاریز به کار رفته است، عده‌ای نیز آن را از کلمه‌ی پهلوی کانیکه برگرفته از کانال و فعل کن و کندن می‌‌دانند که به زبان عربی رفته و معرب شده است. این کلمه در زبان آکدی و آشوری به شکل قانو، در عبری به صورت قنا و قانو و در لاتین، به صورت کانال دیده می‌شود و در زبان پهلوی نیز به شکل کهس به کار رفته است و معادل فارسی امروزی آن، کلمه کاریز و کهریز است.
 

◄   تاریخجه قنات:بسیاری از پژوهشگران، تاریخ حفر قنات را به دوره‌ی هخامنشی نسبت می‌دهند. علت این است که از دوره‌ی ماقبل هخامنشی سنگ‌نبشته‌های اندکی باقی مانده و چون سند مکتوب از ماقبل این دوره وجود ندارد این دوره را به غلط دوره‌ی ماقبل تاریخ می‌دانند در حالی که علم باستان‌شناسی، مردم‌شناسی و زبان‌شناسی رازهای نهفته‌ی زیادی را از دوران ماقبل تاریخ برای انسان آشکار نموده است.

پژوهشگران به‌اتفاق معتقدند که بهره‌برداری از قنات ابتدا در ایران صورت گرفته و در دوره‌ی هخامنشی توسط ایرانیان به عمان، یمن و شاخ آفریقا نیز راه یافت سپس مسلمانان آن را به اسپانیا بردند. مهم‌ترین و قدیمی‌ترین کاریزها در ایران، افغانستان و تاجیکستان وجود دارد. در حال حاضر در ٣٤ کشور جهان قنات وجود دارد ولی چهل‌هزار قنات فعال موجود در ایران چند برابر بیش‌تر از مجموع قنات‌ها در سایر کشورهای جهان است. مهم‌ترین قنات‌های ایران در استان‌های کویری خراسان، یزد، کرمان، مرکزی و فارس وجود دارد.
تاریخ قنات در ایران به‌طور مشخص، به دوره‌ی ایران باستان و ماقبل کتابت و به عصر آهن بر می‌گردد. تمدن پنج‌هزار ساله‌ی شهر سوخته و تمدن هکمتانه و وجود قنات در این شهر دلیل روشنی بر ساخت قنات در دوره‌ی ماقبل هخامنشی است. یکی از قدیمی‌ترین اسناد مکتوب شناخته شده که در آن به قنات اشاره شده، شرح هشتمین نبرد سارگون دوم، (پادشاه آشور است که در سده هشتم قبل از میلاد می‌زیسته) علیه امپراطوری اوراتور در سال ٧١٤ قبل از میلاد مسیح است (محقق فرانسوی گوبلو به کمک یک لوح بزرگ مسی که با خط میخی و به زبان آکادی نوشته شده، از آن مطلع شده است. این لوح، اکنون در موزه‌ی لوور پاریس موجود می‌‌باشد).

سارگون از کوه‌های زاگرس می‌گذرد و به ناحیه‌ای واقع در اطراف شهر اوهلو (مرند کنونی) در حدود ٦٠ کیلومتری شمال غرب تبریز در شمال دریاچه‌ی ارومیه می‌رسد. او متوجه می‌شود که در این ناحیه رود وجود ندارد. مع‌هذا ناحیه‌ای است که با آبیاری سبز و خرم شده، اما او از این امر تعجب نمی‌کند برای این که او در دشت‌هایی فرمانروایی کرده که چنین تکنیک‌ها یا سیستم‌هایی از حداقل دو هزار سال پیش در آن‌ها معمول بوده است اما آن‌چه که او را شگفت‌زده می‌کند، بی‌اطلاعی از منشاء این آب‌ها بوده است. به طور قطع، سارگون موفق شد که قنات را ببیند.
به استناد کتیبه‌ی سارگون، اورسای اول پادشاه هم‌عصر او بوده که اولین قنات را احداث کرده است. بنابراین فرمانروای آشور، رواج این تکنیک را که به گفته‌ی او پدیده‌ای تازه بوده است، به اهالی اوراتور نسبت می‌دهد. از طرف دیگر در ناحیه‌ی دریاچه وان (که در آن زمان جزء خاک ایران بوده) ناظری در آغاز قرن هشتم قبل از میلاد، به وجود ٢١ رشته قنات اشاره کرده است. در کتابی تحت عنوان «ارمنستان در گذشته و حال» نوشته‌ی لهمان ـ مورخ ١٩٢٥، آمده است که ابداع قنات به اوراتور‌ها تعلق دارد و می‌دانیم که اهالی اوراتور، اعقاب بلافصل ارمنی‌ها هستند.

برابر مطالب اوستایی و مطابق شاه‌نامه‌ی فردوسی هوشنگ مخترع قنات بوده است و جم یا جمشید مخترع لباس، تبر، شمشیر، بیل و ادوات کشاورزی است می‌دانیم که شاهان پیشدادی بر اساس داستان‌های شفاهی تا دوره‌ی زرتشت ادامه داشتند واین روایت ها تا زمان فردوسی در میان مردم نیز نقل می‌شدند این داستان‌های شفاهی ریشه‌ی هفت تا ده هزار ساله دارند.

اشغال فلات ایران از سوی مادها و پارس‌ها با ایجاد شهرهای بزرگ و باشکوه همراه است مانند شهرهای اکباتان (همدان) و پاسارگاد پایتخت قدیمی امپراطور ماد که از سوی کوروش دوم بنیان گذاشته شد. هم‌چنین تخت‌جمشید که داریوش اول آن را در نزدیکی پاسارگاد به وجود آورد و به صورت پایتخت هخامنشیان درآمد. شهر راگس یا راجس (ری) در چند کیلومتری شهر ری کنونی یکی از پرجمعیت‌ترین شهرها بود. تمامی این شهرها با استفاده از سیستم قنات توانستد آب خود را تامین کنند و به حیات خود ادامه دهند زیرا در آن زمان رودها و یا چشمه‌هایی بیش از امروز وجود نداشته است. اما به هر حال قدیمی‌ترین قنات ثبت‌شده در تاریخ به سه‌هزار سال پیش (٣٠ قرن قبل)، برمی‌گردد که در آذربایجان و ارمنستان حفر گردیده است. در پی آن، در دوره‌ی داریوش کبیر (٤٨٦-٥٢١ ق. م) که اوج شکوفایی و اقدامات آبیاری و حفر کاریز در سرتاسر فلات ایران به شمار می‌رود. قنات‌های متعددی در قلمرو فلات ایران و در عمان و مصر حفر شده است. بر اساس کاوش‌های باستان‌شناسی این باور وجود دارد که کاریزهای ایجاد شده درنواحی جنوبی خلیج‌فارس، خراسان، یزد و کرمان در دوره‌ی هخامنشیان ساخته شده و قنوات قدیمی قم و بسیاری دیگر از مناطق ایران در عصر ساسانیان و قنوات تهران در دوره‌ی صفویه و قاجاریه حفر شده است.

گوبلو ده‌ها صفحه از کتاب خود را به بررسی صادر شدن فن قنات از ایران به دیگر کشورهای شرق و غرب و غیره اختصاص داده است اما برای جلوگیری از طولانی‌شدن مقاله فقط به ذکر نکات زیر که در واقع نتیجه‌گیری کوچکی از نوشته‌های مهم این دانشمند فرانسوی است اکتفا می‌شود: این دانشمند در نتیجه‌ی سال‌ها تحقیق و نیز سفر به کشورهای مختلف و هم‌چنین استفاده از صدها منبع، معتقد است که خاستگاه اصلی قنات ناحیه‌ی آذربایجان غربی ایران و ارمنستان فعلی در منطقه‌ی معادن سرب این نواحی می‌باشد و این فن دست‌یابی به آب زیرزمینی، در محیط فرهنگی ایران در اوائل هزاره‌ی اول قبل از میلاد مسیح، اختراح شد و سپس به سرعت در دیگر نقاط کشور و در خارج از آن رواج یافت این فن دست‌یابی به آب زیرزمینی در سال‌های ٨٠٠ قبل از میلاد به وسیله‌ی کشاورزان در داخل فلات ایران رواج پیدا کرد و از آن‌جا به سایر نقاط جهان گسترش یافت. به عنوان مثال حدود ٥٠٠ سال قبل از میلاد مسیح ایرانیان، آموزش فن حفر قنات را به مصر و حدود ٧٥٠ میلادی مسلمانان بنی‌امیه این فن را ازآن‌جا به اسپانیا منتقل کردند و سپس از آن‌جا به مراکش منتقل شد و حدود سال ١٥٢٠ میلادی به آمریکا به ویژه منطقه‌ی لس‌آنجلس فعلی، انتقال یافت (به موجب بررسی‌ها، آب لس‌آنجلس آمریکا ابتدا به وسیله‌ی قنات تأمین می‌شده است) و در سال ١٥٤٠ میلادی به ناحیه‌ی پی‌کارد شیلی منتقل شده است. بررسی‌های گوبلو ثابت می‌کند که سیستم قنات تازه در سال ١٧٨٠ یعنی در حدود ٢٢٥ سال قبل به چین شرقی (ناحیه تورفان) رسیده است.
◄   کاربردهای گوناگون قنات و کاریز در ایران و جهان:

با توجه به منابع متعدد ایرانی و خارجی مشخص می‌شود که قنات از جنبه‌های گوناگونی مورد توجه واقع شده و کاربردهای فراوانی دارد. عمده‌ی کاربردهای گوناگون انواع قنات در ایران و جهان عبارتند از:

تأمین آب شرب انسان و دام‌ها و مصارف کشت و کار که حیات و بقای انسان بدان وابسته بوده است. در استان خراسان و حتی در همین منطقه‌ی گناباد و قهستان در کتب سیاحان و جغرافی‌نویسان از آبادی‌های زیادی نام برده شده که امروزه هیچ آثاری از آن‌ها وجود ندارد. علت اصلی رها شدن این روستاها وابستگی آن‌ها به آب قنات و سپس خشک شدن آن بوده است. البته در بعضی موارد زلزله و شیوع بیماری‌های مسری مانند طاعون نیز عامل متروک شدن روستا‌ها بوده است. در بسیاری از موارد خشک شدن قنات منجر به جابه‌جایی روستاها می‌شود، مثلاً در زیبد منطقه‌ی قنات کهنه و حمام کهنه وجود دارد که نشان می‌دهد این ده در یک دوره در منطقه‌ی موسوم به پای چنار استقرار داشته است و در دوره‌ی دیگر در منطقه‌ی پای قلعه و خود قلعه نیز ابتدا قلعه‌ای با دیواره‌های گلی بوده است و سپس در دوره‌ی ساسانی بر روی بقایای قلعه‌ی گلی قلعه‌ی نو با سنگ بنا نموده‌اند این جابه‌جایی‌ها همگی به‌خاطر نزدیک شدن به سرچشمه‌ی قنات بوده است و این وابستگی مردم را به قنات می‌رساند.

• شیرین کردن اراضی با احیای قنوات: قنات‌ها نه تنها باعث استخراج آب‌های زیرزمینی می‌گردند بلکه این سیستم باعث شیرین کردن اراضی شور می‌شود.

• تامین آب شیرن در جزایر مناطق گرمسیر مانند جزایر خلیج‌فارس.

• تغذیه مصنوعی لایه‌های آب‌دار زیرزمینی به روش مهار قنوات

• آبادانی کویرها توسط قنوات

• تعادل زیستی توسط قنات‌ها

• کارکردن آسیاب‌ها با قنات‌ها

• نقش همیار‌ها و تعاونی‌های سنتی ایجاد شده به وسیله قنات

• سیستم قنات به عنوان عاملی برای جلوگیری از سیلاب درون شهری

• پرورش ماهی در قنوات

• قنات به عنوان یک عامل موثر در ارزش املاک مزروعی

• قنوات علاوه بر کاربرد اقتصادی برای انسان، به عنوان تنظیم‌کننده‌های دقیق تخلیه‌ی آب‌های زیرزمینی محسوب می‌شوند. این گونه منابع با حفظ شرایط طبیعی هیدروژئولوژیک آب‌خوان‌ها، در مواقع پرآبی و یا در مناطق زه‌دار به عنوان سرریز عمل می‌کنند و در مواقع کم‌آبی و پرآبی به عنوان تنظیم‌کننده‌ی خروج آب و سوپاپ تنظیم عمل می‌کرده‌اند.

◄   زه‌کشی آب‌های سطح‌الارضی:

با استفاده از سیستم قنات در بعضی از شهرهای ایران، از جمله تهران و شیراز به دلیل وضعیت توپوگرافی و تخریب قنا‌ت‌های درون شهری، سطح آب‌های زیرزمینی در بخش‌های پست این شهرها به‌شدت بالا آمده و آب‌های زیرزمینی درون منازل در این مناطق پدیدار شده است. در این گونه مواقع، با حفر قنوات جدید و یا اصلاح قنوات مخروبه، آب‌های سطح‌الارضی را زه‌کشی می‌نمایند. کما این که سازمان آب تهران اقدام به حفر یک سلسله چاه در جنوب تهران نموده و آب را به مناطق شهریار و شهر ری منتقل می‌کند. یکی از کسانی که به این جنبه‌ی قنات اهمیت زیادی داده است گوبلو است. گوبلو معتقد است که قنات، ابتدا یک فن آبیاری نبوده، بلکه به طور کامل از تکنیک معدن نشأت گرفته و منظور از احداث آن جمع‌آوری آب‌های زیرزمینی مزاحم (زه‌آب‌ها) به هنگام حفر معادن بوده است. وی با استفاده از کتاب نوژیه دانشمند فرانسوی که در سال ١٩٥٩ نوشته شده است، ثابت می‌کند که قدمت برخی معادن به ٣٣٥ سال قبل از میلاد مسیح می‌رسد و به‌علاوه نیز از میان قدیمی‌ترین و شناخته‌شده‌ترین معادن، به معادن اسپین نزدیک مونس که شکل ظاهری دهلیز‌های آن، شباهت عجیبی با قنات‌ها داشته، اشاره می‌کند.

گوبلو، با استفاده از منابع دیگر در این زمینه نیز می‌نویسد تردیدی نیست که در گستره‌ی فرهنگی ایران، از معادن مس و احتمالاً روی موجود در کوه‌های زاگرس، در جریان هزاره‌ی دوم قبل از میلاد مسیح، بهره‌برداری می‌شده است. به نظر وی یکی از موانع اصلی در پیش‌رفت کار معدنچیان، وجود آب بوده و هست لذا دالانهایی برای خارج کردن آب‌های مزاحم به فضای آزاد بیرون از معدن، حفر می‌کردند که آب بدون استفاده از هیچ نیروی فنی، از دل معدن به خارج جاری می‌شد. ورتایم که معادن ایران را توصیف کرده، در نامه‌ای شخصی به گوبلو یادآور شده و تأکید کرده است که در چندین نقطه، قنات‌ها به دهلیزهای معادن متصل شده‌اند.

◄   به‌طور کلی چند نفر در امر حفر قنات با هم ‌همکاری می‌کنند؟

یک گروه مقنی به ٥ نفر تقسیم می‌شوند. کلنگ‌دار یا مقنی که در واقع سرگروه نیز هست و به حفر زمین می‌پردازد، گل‌کش که گل‌های کنده شده توسط کلنگ‌دار را به دست گل‌بند می‌رساند. گل‌بند که گل‌ها را به بالا می‌فرستد، چرخ‌کش که چرخ را بالا می‌کشد و پا‌چرخی که سطل‌ها را خالی می‌کند. گاهی اوقات در کنار این‌ها یک سراستاد یا استاد مقنی هم هست که از دور بر کارها نظارت می‌کند.

این کلنگ‌دار یا مقنی به دلیل حساسیت و اهمیت کارش از پایگاه اجتماعی بسیار بالایی در جامعه برخوردار بوده است زیرا همیشه قنات احتمال ریزش دارد و بیش‌ترین خطر، کلنگ‌دار را تهدید می‌کند. به خاطر همین کلنگ‌دارها هر وقت که برای حفر قناتی می‌روند، وصیت می‌نویسند و غسل می‌کنند و سعی می‌کنند که لباس سفید به تن کنند چون اگر قنات بریزد کسی نمی‌تواند او را بیرون بیاورد و آن لباس سفید در واقع کفن آن‌ها می‌شود. به همین خاطر مقنی‌ها همیشه از قداست خاصی در نزد افکار عمومی برخوردارند. آن‌ها می‌بایست واجد یک سری شرایط اخلاقی خاص باشند. به عنوان مثال می‌بایست همیشه آدم پاک و طاهری باشد و از خصایص اخلاقی بهره برده باشد.

مقنی‌ها چطور از وجود آب در یک نقطه در زیر زمین باخبر می‌شدند؟ در واقع آن‌ها چطور پی به وجود آب آن هم در اعماق خاک می‌بردند؟

به طور خلاصه یکی از چیزهایی که باعث می‌شود مقنی به وجود آب پی ببرد روییدن علف‌های مخصوصی هستند که اگر جایی سبز شوند نشان می‌دهند ریشه‌شان در آب است‌. وقتی مقنی‌ها مادر چاه را حفر می‌کنند دقیقاً جای آن را می‌دانند. شروع حفر قنات نیز از مظهر قنات است‌. آن‌ها برای این‌که بفهمند تا چه حد مسیر را درست حفر می‌کنند همیشه به پشت سر خود توجه می‌کنند اگر نور را در پشت سرشان دیدند بدان معنی است که درست حفر کرده‌اند در غیر این صورت متوجه می‌شوند که راه را اشتباه رفته‌اند.

◄   اصولاً قنات‌ها از چه اجزایی تشکیل شده‌اند؟

قنات‌، مجرایی زیرزمینی است که آب را از نقاط بالادست به پایین‌دست منتقل می‌کند. قنات‌ها معمولاً از مظهر قنات یا هرنج مشخص می‌شوند بعد رفته‌رفته قسمت‌هایی را به نام پسته که خانه به خانه هستند تشکیل می‌دهند که به دیواره‌ی این پسته‌ها میله چاه گفته می‌شود. این اجزا سپس به مادر چاه می‌رسد. در ضمن بستر قنات را کوره یا راهرو قنات می‌نامند که در زمان‌های دور سنگ‌چین بوده سپس به مرور زمان سفالی شده و بعد از سفال آجری و جدیداً سیمانی شده‌اند. هر قنات حدود ١٠٠ تا ٢٠٠ متر حریم دارد. یعنی در این حریم قنات دیگری نمی‌تواند حفر شود. البته ما قنات‌هایی را نیز داریم که ٢ طبقه درست شده‌اند و بیش‌تر در یزد در نقاطی چون مهریز، زارچ و اشک زر و هم‌چنین در کرمان و خراسان به چشم می‌خورند.

قنات‌ها از زمان شکل‌گیری و ابداع تا کنون چه تغییر و تحولاتی را به خود دیده‌اند؟

تنها چیزی که تغییر کرده مصالح مورد استفاده در سنگ‌چین بوده است‌ که همان طور که گفتم اول سنگ‌چین و بعد آجر و حالا سیمانی شده است‌ وگرنه باقی اجزای قنات دچار تغییر و تحول نشده است‌.

نکته دیگری که نه در مورد قنات بلکه در مورد آب وجود دارد این است که آب برای ایرانیان فقط یک ماده‌ی حیات‌بخش نبوده است‌. بسیاری از باورها، رسوم و عقاید ایرانی حول محور آب شکل گرفته است و چنان که می‌دانیم در ایران باستان جشن‌های متعددی برای آن برگزار می‌شده‌ است.

◄    آب های قنات ها دونوع می باشند:

در بیشتر نقاط ایران قنات‌ها را با عنوان نر و ماده اطلاق می‌کنند و هر کدام مشخصات مخصوص به خود را دارند. آب نر معمولاً یک‌سری خصوصیات دارد. مثلاً پرقدرت وپرفشار است‌، از لحاظ آشامیدن سنگین است و معمولاً در آبیاری خرابی به بار می‌آورد. گل‌آلود است‌، املاح دارد و در جویی اگر جاری می‌شود در آن علف هرز کم‌تر سبز می‌شود و وقتی دست یا بدن آدم با این آب تماس می‌گیرد حالت لرزش و چندش به او دست می‌دهد. ولی قنات ماده آب سبکی دارد، در مسیری که می‌رود علف هرز سبز می‌شود، با آرامش حرکت می‌کند، آب بسیار سبکی دارد، املاح خیلی کمی دارد و هنگام آبیاری اصلاً اذیت نمی‌کند. محصولاتی که از این آب سیراب می‌شوند بار بیش‌تری می‌دهند و همیشه هم زلال است‌. در واقع قناتی که ماده باشد در طول سال همیشه یکسان آب دارد حالا چه بارندگی باشد و چه نباشد.

◄   معایب قنات:

در زمینهای هموار و نواحی که آب زیرزمینی شیب کافی ندارد و نیز زمینهای خیلی سست و ماسه‌ای امکان حفر قنات نیست. آب قنات ، بطور دائم جریان دارد و قابل کنترل نیست. روی این اصل ، مدام باعث تخلیه آب زیرزمینی می‌شود. در فصولی که به آب احتیاج نیست و یا احتیاج به آن خیلی کم است، امکان جلوگیری از جریان و یا کنترل آن وجود ندارد.

قنات به خاطر این که در سفره‌های آب زیرزمینی کم عمق استفاده می‌شود و این منابع هم غنی نیست و دارای نوسان زیاد است، لذا قنات نسبت به تغییرات سطح آب زیر زمینی خیلی حساسیت دارد. در فصول گرم که گیاه به آب بیشتری نیاز دارد و نیز در فصول و سالهای خشک ، آب قنات کم می‌شود. قنات نسبت به چاه در مقابل سیل و زلزله و امثال اینها آسیب پذیر است و خرابی در قناتها بعضی مواقع طوری است که احیا مجدد آنها یا ممکن نمی‌باشد و یا از لحاظ اقتصادی مقرون به صرفه نیست.

◄   قنات، نشست خاک ومشکلات ساختمان سازی:

افزایش جمعیت ،گسترش شهر ها وتغییر کاربری زمینهای کشاورزی وباغات به اماکن تجاری ومسکونی مهندسی عمران را درامر ساخت وساز با مشکلی تحت عنوان قنات روبرو ساخته است.بابروز این مسئله این سازه های آبی که یکی از مظاهر قدرت ونبوغ ایرانیان در عرصه ی علم هیدرولیک بوده و می باشد به عنوان یک مشکل جدی واساسی مطرح گردیده است.بارگذاری خاک برمسیر قنات امکان ریزش این سازه را افزایش داده که علاوه بر مسدود کردن مسیر قنات ، باعث بروز نشست در زیر پی سازه ،شکست پی ،ایجاد ترک های برشی و در نهایت تخریب سازه می شود.درمواجهه با این مسئله با در نظر گرفتن نوع قنات وخصوصیات خاک محل (دانسیته ،فشار آب منفذی ،تنش های قائم وجانبی ،تراکم ،سطح آب زیر زمینی و... که با شناسایی تحت الارضی ،گمانه زنی ونمونه برداری مشخص می شوند)مهندسین تمهیدات خاصی را اندیشیده وبه کار بسته اند. استفاده از نای های بتنی درقنات های دایر وپر کردن قنات های بایر در این جا بررسی وپیشنهاد می شود.

◄   مزایا – احیاء ومرمت قنات:

طبق آمار یونسکوحدود 60درصد قنوات موجود در 35 کشور جهان،متعلق به ایران است. هم چنین بیشترین قنوات کشور به ترتیب در استان های خراسان رضوی ،خراسان جنوبی،یزد ،اصفهان، مرکزی ،کرمان وهمدان قرار دارند و برطبق آخرین اطلاعات جمع آوری شده توسط وزارت جهاد کشاورزی درحال حاضر حدود 27390رشته قنات در کشور وجود دارد که آب دهی سالیانه آن ها متجاوز از 3/8 میلیارد متر مکعب می باشد. لذا حدود ده درصد آب های مصرفی در بخش کشاورزی از طریق قنوات استعمال می شود که سهم آن در تولید بخش ،حدود 14درصد می باشد.

متاسفانه درسالیان گذشته به دلیل حفر چاههای عمیق ونیمه عمیق وحتی بعضا بدون مجوز، وبهره برداری بی رویه از منابع آب های زیر زمینی ،با کاهش شدید سطح آب سفره ها دردشتهای مختلف کشور روبه رو بوده ایم واین مسئله موجب ازدست رفتن وخشک شدن تعداد زیادی از قنوات کشور شده است (افزون بر 40 هزار رشته ) و به عبارت دیگر تعادل بیلان آب های زیر زمینی که طی سالیان متمادی توسط قنوات حفظ شده بود.به یک باره درطی چند سال به هم خورده وامروزه شاهد معضلات زیادی در بخش های آب های زیر زمینی کشور هستیم.

نکته مهم دیگر این که فعالان درامر لایروبی ومرمت قنوات کشور افرادی سالخورده وقدیمی می باشند که متاسفانه با توجه به تحولات سال های گذشته و تغییرات به وجود آمده در روش های استحصال آب ،اقدامی جهت انتقال تجربیات آنان به نسل جوان صورت نگرفته وبیم آن می رود که بااز دست دادن آن ها،این شاهکار استحصال آب نیز به فراموشی سپرده شود.

◄   مزایای استحصال آب از طریق قنوات:

از مزایای عمده قنوات به موارد زیر می توان اشاره کرد:

1)باتوجه به این که حفر قنات وسرمایه گذاری آن به زمان های گذشته برمی گردد.این سازه ها درحال حاضر فقط نیاز به نگه داری ومرمت دارند لذا در صورت به کارگیری شیوه های اصولی ومناسب بهره برداری ونگه داری عمر قنوات نسبت به سایر تاسیسات آبی بیش تر است.

2)استخراج آب درقنوات توسط نیروی ثقل وبدون استفاده از انرژی ووسائل مکانیکی صورت پذیرفته وبا دانش وآگاهی محلی مطابقت دارد،لذا هزینه استحصال آب ونیز قیمت تمام شده آب نسبت به روش چاه ارزان تر است.

استحصال آب براساس توازن طبیعی لایه های آبدار صورت گرفته ومناسب با بیلان آبی منطقه می باشد و مانع از افت سطحی ایستابی در منطقه می شود.

4)هزینه نگه داری قنات از چاه کم تراست.

5)قنات درتقویت وتثبیت وپرورش روحیه هم کاری وتعاون ومشارکت نقش بسیار مثبتی دارد باتوجه به وجود نظام بهره برداری از آب قنوات بر اساس رضایت عموم بهره برداران ،تجارب گذشته وانطباق آن با فرهنگ بومی ،این سازه نقش بسیار مثبتی در تثبیت وپرورش روحیه هم کاری وتعاون ومشارکت وقابلیت الگو برداری از سازه های مدرن را دارد.

6)اغلب آب های قنوات شیرین هستند ،لذا در آب شوئی خاک های شورپایین دست نیز نقش موثری را ایفا می کنند.

7)چون درعملیات قنات اغلب از ابزار آلات ساده وبه خصوص نیروی کارگری بهره برداران سهیم درقنات استفاده می شود،لذا با امکانات محلی قابل نگه داری می باشد.

8)درمناطق کوهستانی وکوهپایه ها،قنات منطقی ترین واصولی ترین وبالاخره تنها ترین طریقه استحصال آب است.

9)قنات موجب اشتغال زایی در منطقه شده ، از این طریق نیز به رونق اقتصادی منطقه وتوسعه پایدار کمک می کند.اهمیت فرهنگی وجود قنات درروستا وحس تعاون در بین بهره برداران قنوات از شاخص های قنوات است.

10)به عنوان یکی از میراث های فرهنگی باز مانده از گذشتگان درکشور تلقی می شود.

◄   طرح احیاء ومرمت قنوات کشور

قنوات کشور از سال 1377به طور منسجم تحت مرمت ولایروبی قرار گرفته ودراین خصوص اعتبارات دولتی به صورت(70،30) (30درصد کشاورزان )هرساله تخصیص وهزینه شده است.(لازم به ذکر است که به علت در اختیار نداشتن مستندات قانونی قوی ،امر خودیاری به صورت صد درصد محقق نشده است.)

تاکنون بیش از 10000رشته قنات درکشورمورد مرمت وبازسازی اساسی قرار گرفته است ودرمجموع بیش از 57مترمکعب برثانیه افزایش آب دهی حاصل شده است.

بدین لحاظ گروه قنوات وسازه های تاریخی آبی در دفترتوسعه منابع آب وبهینه سازی مصرف درمجموعه معاونت صنایع وامور زیر بنایی تشکیل وپیگیر فعالیت های مرتبط باقنوات بوده ومی بایست به طور مستقیم بر اجرای طرح مرمت ولایروبی قنوات کشور نظارت داشته باشد که البته به علت فراهم نشدن شرایط اعتباری تاکنون این امر محقق نشده است. جدول زیر خلاصه عملکرد طرح مرمت ولایروبی قنوات را نشان می دهد:

سال	تعداد	افزایش آبدهی(لیتردرثانیه)	سطح زیرکشت(هکتار)	اعتبار هزینه شده (میلیون تومان)
1377	102	366	1923	10000
1378	264	879	4608	29998
1379	775	6775	22650	20670
1380	1038	9322	22285	60200
1381	932	7915	29959	70590
1382	2766	12317	62891	58295
1383	2659	13512	59360	60692
1384	2229	2649	21329	110930

◄   د) ضرورت توجیه طرح احیاءومرمت قنات های کشور

باتوجه به این که سالیانه حدود ده درصد آب مورد نیاز (افزون بر 2/8میلیارد مترمکعب)دربخش کشاورزی از طریق قنوات استحصال می شود ،ولی شیوه های استحصال واستفاده از آب قنوات دربسیاری ازنقاط کشور،هنوز به صورت سنتی می باشد.با وجود این که قنوات از اهمیت بسیاربالایی برخوردارند.تابه حال مطالعات برنامه ریزی شده ای برای افزایش راندمان انتقال آب قنوات ،انجام عملیات احیاءومرمت قنوات به صورت فنی با ذکرنقشه ومشخصات کامل در شرایط مختلف زمین شناسی وهیدرولوژی ونظایرآن ارائه نشده است.

به کارگیری روش های مکانیزه وفنی مهندسی دربرنامه بازسازی واحیاءومرمت قنوات ،با استفاده از تکنولوژی های جدید تابه حال چندان مورد توجه واقع نشده است.فقط درسال های اخیر ان هم دربعضی از موارد تنها با استفاده از کولهای بتنی مسلح پیش ساخته جهت استحکام گالری ومیله چاه های قنوات ودر برخی از موارد دیگرنیز به استفاده از بالابر برقی ویا موتوری، پنکه هوادمی و... اکتفا شده ،که آن هم دربرخی موارد به دلیل عدم آگاهی زراعین ومسئولین محلی ونمایندگان قنات،مورد پذیرش واقع نشده وبه خوبی از آن استقبال واستفاده نشده است.

به عبارت دیگر سیستم استحصال از آب های زیر زمینی با استفاده از قنوات به همان شکلی که درگذشته ابداع شده،با کم ترین تغییرات به صورت سنتی طی سالیان متمادی مورد استفاده قرارگرفته ،همگام با پیشرفت تکنولورژی هیچ گونه تحول اساسی دربازسازی قنوات صورت نگرفته است. از سوی دیگر هر ساله از اعتبارات دولتی ،مبالغ قابل توجهی درامر احیاء ومرمت هزینه می شود.ولی به علت عدم اطلاعات کافی نمی توان اعلام نمود که قنات مورد نظر تا چه زمانی نیازمند اعتبارات باز سازی ومرمت است وبه چه میزان این روند درگذشته تکرارشده وپاسخ گویی دراین خصوص ممکن نبوده است.ازطرف دیگر میزان تاثیرگذاری عملیات مرمت وبازسازی قابل برآورد نمی باشد.هم چنین انجام عملیات فنی ونوین در بازسازی قنوات نیازمند بررسی وانجام مطالعات وطراحی است.به واسطه ی انجام شناسایی ومطالعات تکمیلی می توان کلیه زوایای قنات را از بالا دست تا پایین دست بررسی نموده وپس از طراحی اساسی ،مبادرت به باز سازی بنیادی قنوات نمود.

◄   احیای قنوات:

براثر خشکسالی ، از یک طرف به علت عدم تغذیه کامل آب زیر زمینی واز سوی دیگر برداشت زیاد از سفره های زیر زمینی ،سطح آب پایین رفته آب قنات ها کم شده وآب بسیاری از آن ها هم به کل خشک شده است.درمواردی که کم آب یا خشک شدن قنات تنها براثر خشک سالی بوده ولی چاه در آن منطقه شده باشد،می توان با لایروبی قنات ونیز کف کنی (چنان چه شرایط اجازه دهد)وهم چنین افزودن بر طول قنات به آب بیشتری دست یافت یا قنات را از خشک شدن نجات داد.هم چنین درصورتی که آب مازاد در منطقه وجود داشته باشد می توان تغذیه مصنوعی انجام داد.

اما درمواردی که سطح آب براثر حفر بی رویه چاه های عمیق ونیمه عمیق پایین رفته وموجب خشک شدن یا کم آب شدن قنات شده است سه حالت می توان در نظر گرفت که در دو حالت امکان نجات قنات وآب دار شدن یا زیاد تر شدن آب وجود دارد ولی دریک حالت دیگر هیچ امکانی وجود ندارد وقنات را باید رها کرد وبه جای آن چاه عمیق ویا نیمه عمیق حفر کرد تا منابع آبی برای ادامه فعالیت وجود داشته باشد.

حالت اول:با آن که چاه در نزدیکی قنات حفر شده وآب زیادی از آن برداشت شده اما قنات هنوز آبدار است شکل 1. در این حالت اگر از فعالیت چاه جلوگیری شود،قنات خشک نمی شود وبرای پر آب شدن ،طبق شرایط طبیعی می بایست برطول آن اضافه بشود.

حالت دوم:قنات براثر حفر چاه وبرداشت زیاد آب خشک شده ولی سطح هنوز خیلی پایین نرفته است.برای مثال حدود نیم متر پایین تر از کف مجرای قنات است شکل 2.

دراین صورت اگر از فعالیت چاه جلوگیری به عمل اید ، می توان قنات را از طریق افزودن برطول آن دوباره آب دار کرد.معمولا به ازای هر یک متر که سطح آن پایین می رود ،می بایست حدود دویست متر بر طول قنات اضافه شود.

حالت سوم:قنات براثرحفر چاه خشک شده و سطح آن چندین متر پایین تر از سطح کف مجرای قنات است.مثلا 6-5متر (شکل 3).دراین صورت هر اقدامی برای نجات قنات بی فایده است،زیرا سطح آب خیلی پایین افتاده وباید چندصد متر بر طول قنات شود تا شاید آبدار شود که در این صورت مقرون به صرفه نیست.

◄   تغذیه قنات ها:

1)بررسی تاثیر بندهای خاکی درافزایش آبدهی قنات ها

2)استفاده از سد های زیر زمینی جهت تغذیه سفره های آب زیر زمینی و کنترل آب قنوات

3)تغذیه مصنوعی سفره های آب زیر زمینی با استفاده از سد های ذخیره ای شنی

      +   بررسی تاثیر بندهای خاکی درافزایش آبدهی قنات ها:

قنات یکی از ابتکارات ایرانیان جهت مبارزه با کمبود آب وتامین کشاورزی خصوصا در مناطق خشک ونیمه خشک می باشد.متاسفانه خشک سالی های چند سال اخیر در کشور باعث کمبود وخشک شدن آب در بسیاری از قنات ها شده است. در این ره گذر احداث طرح هایی که بتواند درذخیره آب به سفره زیر زمینی تاثیر داشته باشد،اقدامی موثر در حفظ قنات های موجود در مناطق مختلف وافزایش آب دهی قنات ها خواهد بود. یکی از این روش ها تغذیه مصنوعی آب می باشد که دربسیاری ازکشورها به عنوان یک تکنولوژی برای جبران کمبود آب های زیرزمینی ،بهبود کیفیت آب آشامیدنی ،مصارف شرب ،کشاورزی و... محسوب می گردد.یکی از مهم ترین اقداماتی که می توان انجام داد احداث بندهای خاکی روی رود خانه ها می باشد که با توجه به نگه داری رواناب زیاد پس از هر بارش ،می تواند تاثیر بسیار زیادی بر افزایش آبدهی قنات ها درمناطق مختلف داشته باشد.

      +   استفاده از سد های زیر زمینی جهت تغذیه سفره های آب زیر زمینی و کنترل آب قنوات:

یک از راه کارهای مناسب جهت تغذیه سفره های آب زیرزمینی ،افزایش آبدهی وکنترل آب قنوات با استفاده از سد های زیرزمینی است که به دو روش می توان از آن ها استفاده کرد:می توان آن ها را درمکانی مناسب احداث نمود تا سبب قطع جریان  آب های زیر زمینی شوند و آب را نگه داشته واز هدر رفتن آن جلوگیری نمایند ودیگر این که از آن ها به صورت موانع یا بند هایی درقنوات جهت نگه داشتن موقتی آب وتاخیر دادن جریان آب تا زمان احتیاج استفاده کرد.

      +   تغذیه مصنوعی سفره های آب زیر زمینی با استفاده از سد های ذخیره ای شنی:

بسیاری از کشورهای درحال توسعه دررژیم های اقلیمی قرارگرفته اند که دارای بارش فصلی ونامنظم است. تامین آب دراین مناطق باتوجه به تغییر پذیری بارش مشکل است.تغییر اقلیم جهانی نیز براین پدیده تاثیر گذار است،از جمله راه کارهای مناسب درفصول خشک استفاده از آب های زیرزمینی است. اما دربعضی از این مناطق این منابع دراواخر فصل خشک تهی می گردند ودرواقع تامین آب به صورت دائم با توجه به شرایط زیست محیطی منطقه مشکل است.درمواقعی که شرایط اقلیمی وجغرافیایی به گونه ای باشد که نتوان از منابع آب موجود استفاده بهینه نمود ،یکی از راه کار های مناسب استفاده از سد های ذخیره ای شنی است. این گونه سد ها معمولا درعرض دره ها ساخته شده ودر بعضی مواردتا سنگ بستر درپایین امتداد می یابد.مخزن آن دربالا دست به وسیله شن ،سنگریزه ویا سنگ به وسیله جریان ها ی سیلابی حمل شده ،پرمی گرددویک سفره مصنوعی را پدید می آورد که در این حالت توسط جریان های سطحی زیر سطحی تغذیه می گردد. این نوع سفره مصنوعی درهر سال توسط جریان های سطحی زیر سطحی تغذیه می گردد.این نوع سفره مصنوعی درهر سال توسط نزولات جوی وجریان های زیرسطحی تغذیه می گردد.و آب را برای استفاده در فصول خشک ذخیره می کند. از جمله مزایای سدهای ذخیره ای شنی،بهره برداری بهینه از منابع آب موجود،جلوگیری از هدر رفتن آب های زیرسطحی وسطحی ،ذخیره آب برای استفداه درفصل مناسب،کاهش میزان تبخیر وبهبود وضعیت بهداشتی درمنطقه می باشد.